Jestem obłąkany

Nazywał się Abu Ali Mohammed Ibn al-Hasan Ibn al-Haytam, ale poza światem arabskim znany jest przeważnie jako Alhazen, co jest zlatynizowaną formą ostatniej części nazwiska. Był jednym z najwybitniejszych uczonych nie tylko w świecie arabskim, ale w ogóle w swej epoce. Alhazen przyszedł na świat w roku 965. Jako miejsce urodzenia podawana jest zazwyczaj Basra, miasto w dzisiejszym Iraku, ponieważ nasz bohater bywał nazywany al-Basri. Są jednak tacy, którzy uznają, że być może pochodził z Egiptu, ze względu na spotykany przydomek alMisri. O jego rodzicach nie wiadomo nic, ale musieli należeć do klasy średniej, ponieważ stać ich było na zapewnienie synowi wykształcenia. Sam Alhazen napisał w 1027 roku autobiografię, ale zawarł w niej niewiele informacji o swej młodości, skupiając się na rozwoju intelektualnym.

Wspominał, że jako młodzieniec studiował sprawy religii i był zdumiony tym, że przedstawiciele różnych ruchów religijnych nie mogą uzgodnić swych stanowisk w sprawach wiary Uznał, że żaden z nich nie przedstawia prawdy. Zniechęcony, zabrał się do innych nauk. Wydaje się, że zdobył jakieś wykształcenie w sprawach administracyjnych, ponieważ uzyskał zatrudnienie w urzędzie państwowym. Praca w administracji nie dawała jednak Alhazenowi satysfakcji. W wolnych chwilach studiował nauki ścisłe: matematykę, astronomię, fizykę i medycynę. Z upływem czasu nabierał coraz większej pewności co do swych zdolności oraz umiejętności i rozglądał się za nowymi wyzwaniami. W Egipcie panował wówczas kalif AlHakim z dynastii Fatymidów biorącej nazwę od córki Mahometa Fatimy. Kalif był znany ze swych zainteresowań nauką i tego, że ściągał do siebie uczonych. Alhazen postanowił zatem uzyskać zaproszenie do Kairu. Przestudiował wszystkie dostępne materiały dotyczące Nilu, życiodajnej rzeki Egiptu, która jednak przez swe niekontrolowane wylewy powodowała czasem znaczne szkody. Alhazen wymyślił, że można by zbudować w górze rzeki tamę, która zatrzymywałaby nadmiar wody i pozwalała wypuszczać ją w porze suchej. Opracował szkic projektu takiej tamy i wysłał opracowanie kalifowi. Zgodnie z oczekiwaniem kalif AlHakim szybko zaprosił Alhazena na swój dwór. Nie wiadomo dokładnie, w którym to było roku, ale przypuszczalnie Alhazen miał wtedy około czterdziestki. Kiedy Alhazen znalazł się w Kairze, kalif mianował go kierownikiem zespołu budowniczych, którzy mieli zbudować tamę. Uczony wybrał się w podróż na południe, chcąc na miejscu zbadać rzekę. Dotarłszy na odległość dzisiejszego Asuanu, zorientował się, że jego plan jest zupełnie nierealny. Wrócił więc do Kairu i z trwogą oznajmił kalifowi, że tamy jednak nie zbuduje. AlHakim słynął ze swej ekscentryczności, gwałtowności i okrucieństwa. Na przykład w podbitym mieście alFustat polecił zabić wszystkie psy, ponieważ denerwowało go ich ujadanie. Tym razem jednak okazał niezwykłą łagodność; nie skazał Alhazena na śmierć, lecz dał mu zajęcie w swej administracji. Alhazen uznał jednak, że musi się lepiej zabezpieczyć, więc zaczął udawać obłąkanie. Czynił to tak udanie, że kalif zamknął go tylko w areszcie domowym i skonfiskował wszystkie książki i instrumenty naukowe. Alhazen postanowił w ten sposób bezpiecznie do-czekać śmierci okrutnego władcy i nie przeliczył się. Gdy Al-Hakim zmarł w 1021 roku, uczony szybko mógł udowodnić, że jego obłęd był tylko udawany. Do końca życia mieszkał potem w Kairze, pracując naukowo i pisząc swe dzieła. Utrzymywał się głównie z kopiowania książek naukowych. Alhazen był uczonym wszechstronnym i bardzo płodnym. Podobno napisał około 100 książek, ale zachowało się ich tylko 55. Jego dzieła dotyczyły astronomii, matematyki i fizyki, w tym głównie optyki. Największe znaczenie miało dzieło optyczne w sied¬miu księgach, pod arabskim tytułem „Kitab-al-Mana-zir”. W 1270 roku zostało przetłumaczone na łacinę pod tytułem „Opticae thesaurus Alhazeni”. Było to dzieło niezwykłe. Alhazen badał bieg promieni światła, ich odbicie i załamanie w soczewkach, wykonywał nawet eksperymenty ze zrobionymi z polerowanej miedzi zwierciadłami o różnych kształtach. Był bliski odkrycia prawa załamania światła. Największym jego osiągnięciem był wynalazek ciemni optycznej (camera obscura). W odróżnieniu od innych uczonych Alhazen utrzymywał, że światło rozchodzi się nie natychmiastowo, lecz ze skończoną prędkością. Twierdził też, że dany obiekt widzimy dzięki temu, że do oczu docierają odbite od niego promienie światła. Na podstawie badań refrakcji astronomicznej ocenił nawet wysokość atmosfery na około 52 000 kroków. Traktat optyczny Alhazena zachowywał aktualność przez kilkaset lat. Alhazen zmarł w Kairze w 1039 lub 1040 roku. Upamiętniają go krater na Księżycu, nazwa jednej z planetoid oraz wizerunki na banknotach irackich i znaczkach pocztowych kilku państw.